خلاصه فصل: تبادل گازها

---

مفاهیم کلیدی در خلاصه فصل :
1)تبادل گازها در پرندگان
2)تبادل گازها در ساير جانداران
3)دستگاه تنفسي انسان (تبعيت شش ها از حركات قفسه سينه ← دم و بازدم)
4)تنفس واقعي در سلول
5)سرفه، عطسه و تكلم

---

راهنمای زیست یاد :
۱) علایم ترتیب بندی مطالب : ۱) ، ❶ ، ● ، ▲ ، ■ ، ◆ ، ○
۲) مطالب با رنگ: مطالب فصل کتاب درسی:برای دانش آموزان، مطالب مرتبط از فصل های دیگر کتاب های درسی:برای کنکوری ها، مطالب خارج از کتاب های درسی:برای توضیح بیشتر مطالب

---

1)تبادل گازها در پرندگان
❶علت ايجاد سازگاري در غازهاي وحشي:
  ●كارايي بالاي شش
  ●قدرت پيوستگي زياد بين اكسيژن و هموگلوبين
  ●تعداد مويرگ هاي خوني فراوان
  ●وجود ميوگلوبين (شبيه هموگلوبين) براي ذخيره ی اكسيژن در ماهيچه هاي پروازي
❷دم و بازدم در پرندگان:
  ●دم:
    ▲انتقال عمده ی هوا (70 %) به كيسه هاي هوايي عقبي
    ▲انتقال هواي تهويه شده ی (هواي كثيف) دم قبلي به كيسه هاي هوايي پيشين
  ●بازدم :
    ▲ورود هواي تهويه نشده ی  (هواي تميز) دم به شش ها
    ▲خروج هواي تهويه شده ی دم قبلي از كيسه هاي هوايي پيشين
 نكته: جهت جريان هوا در شش پرندگان يك طرفه از عقب به جلو است ← دستگاه تنفسي پرندگان اساساً با ساير مهره داران متفاوت است.
نكته شكل 5.1: همان طور كه در شكل مي بينيد هنگام دم، كيسه ها هاي هوايي عقبي پر از هواي تهويه نشده، شش خالي و كيسه هاي هوايي پيشين پر از هواي تهويه شده هستند و نيز هنگام بازدم، كيسه هاي هوايي عقبي خالي، شش ها پر از هواي تهويه نشده و كيسه هاي هوايي پيشين هم خالي هستند.

---

2)تبادل گازها در ساير جانداران
❶تك سلولي آبزي: جذب و دفع O2 و CO2 از طريق انتشار ← پارامسي
❷پرسلولي :
  ●فاقد بخش ويژه :
    ▲تنفس پوستي:
      ■شرايط لازم:
        ◆زندگي در محيط مرطوب
        ◆جثه ی كوچك
        ◆بدن دراز (كرم خاكي) يا پهن (كرم پهن) براي افزايش سطح تنفس
  ●داراي بخش ويژه :
    ▲آبشش: انتشار O2 محلول در آب  از سطح تنفسي به مویرگ ها ،انتشار  CO2 مویرگ ها از سطح تنفسی به آب
    ▲نايي (كامل ترين سيستم تنفس): ناي در سراسر بدن منشعب ← تبادل مستقيم گازها با سلول ها ← حشرات
    ▲شش: انتقال گازها با كمك سيستم گردش مواد ← بيشتر مهره داران ساكن خشكي

---

3)دستگاه تنفسي انسان (تبعيت شش ها از حركات قفسه سينه ← دم و بازدم)
❶مسير حركت هوا: بيني ← حلق ← ناي ← نايژه ← نايژك ← كيسه هاي هوايي ← نايژك ← نايژه ← ناي ←حلق ← بيني
❷عوامل مؤثر در حركات قفسه ی سينه :
  ●ديافراگم (مهمترين عامل) :
    ▲پايين آمدن (مسطح) ← افزايش حجم عمودي قفسه سينه ← دم
    ▲بالا آمدن (گنبدي شكل) ← كاهش حجم عمودي قفسه سينه ← بازدم
  ●ماهيچه هاي بين دنده اي و جناغ ← : حركت دنده ها:
    ▲ماهيچه هاي دم ← بالا آمدن قفسه ی سينه← افزايش حجم قطري قفسه ی سینه ← دم
    ▲ماهيچه هاي بازدم ← پايين آمدن قفسه ی سينه ← كاهش حجم قطري قفسه سينه ← بازدم

  ●انقباض عضلات شكم ← كاربرد در تنفس شديد
❸بخش ها و مواد دستگاه تنفسي :
  ●پرده ی 2 جداره ی جنب ← اتصال شش ها به ديواره ی قفسه ی سينه
    ▲جداره ی بيروني: اتصال به دنده ، ديافراگم و قلب
    ▲جداره ی دروني :اتصال به شش ها
  ●مايع جنب (فشار كمتر از فشار جو): لغزنده ← تسهيل حركت شش ها
  ●سورفاكتانت: ترشح از برخي سلول هاي ديواره ی كيسه هاي هوايي ← پوشاندن سطح داخلي آنها ← كاهش كشش سطحی مايع پوشاننده ی   آنها ← تسهيل باز شدن طبيعي آنها (توليد در اواخر دوران جنيني)
  ●مجاري تنفسي :
    ▲حلقه هاي غضروفي در ناي و نايژه ها ← باز نگه داشتن آنها ← آسم = تنگي نايژك ها
    ▲بافت پوششي مژك دار از بيني تا نايژك هاي انتهايي ← ايجاد لايه ی چسبناك مخاطي روي آن ها ← تصفيه ی هوا
❹حجم تنفسي در دقيقه = حجم هواي جاري × تعداد حركات تنفسي در دقيقه، هواي مرده = هواي جاري × 1/3

❺انتقال گازها:
  ●اكسيژن :
    ▲راه هاي انتقال :
      ■ 97 % با هموگلوبين
      ■ 3 % محلول در پلاسما
      در سياهرگ برگشتي از بافت، هنوز 78 % هموگلوبين با اكسيژن اشباع است.
    ▲فشار اكسيژن :
      ■افزایش فشار  O2 ← ترکیب مقدار بیشتر O2 با هموگلوبین
      ■کاهش فشار  O2 ← ترکیب مقدار کمتر O2 با هموگلوبین
      در شرایط عادی فشار  O2 در کیسه های هوایی = 104 میلی متر جیوه
  ●مونو اكسيد كربن: ميل تركيبي با هموگلوبين شديدتر از اكسيژن ← ممانعت از تركيب هموگلوبين با اكسيژن ← مرگ
  ●دي اكسيد كربن:
    ▲70 درصد به صورت یون بيكربنات: دی اکسید کربن + آب —(آنزیم انیدراز کربنیک در غشاء گلبول قرمز)—>  H2CO3 ← بیشتر آن به     یون بی کربنات و یون هیدروژن تجزیه می شود.
    ▲23 درصد با هموگلوبين
    ▲7 درصد محلول در پلاسما
نكته ی شكل 5.9: هر هموگلوبين باتوجه به اين شكل: 4 زنجيره ی دو به دو مشابه پلي پپتيدي، 4 گروه هم و 4 اتم آهن دارد. ضمناً هر هموگلوبين 4 مولكول  O2 (هشت اتم O) مي تواند انتقال دهد.

---

4)تنفس واقعي در سلول
❶اختلاف فشار O2 بين خون و مايع بين سلولي ← انتشار O2 از خون به مايع بين سلولي (فشار O2 مايع بين سلولي كمتر يا جريان خون شديدتر ← انتشار سريع تر)
❷اختلاف فشار CO2 بين خون و مايع بين سلولي ← انتشار CO2 از مايع بين سلولي به خون (اختلاف فشار كم CO2 براي انتشار كافي است ← انتشار بسيار سريع تر از انتشار O2)
نكته: فشار اكسيژن: درون كيسیه هوايي > خون > مايع بين سلولي > درون سلول
        فشار كربن دي اكسيد: درون كيسه ی هوايي < خون < مايع بين سلولي < درون سلول
عمیق تر یادبگیرید:
ویدیوهای آموزشی : ❶ تبادل گازها هنگام تنفس، ❷ تغییرهای فشار جزئی اکسیژن و دی اکسید کربن

---

5)سرفه، عطسه و تكلم
❶سرفه و عطسه :
  ●مراحل: بسته شدن حنجره ← حبس شدن هوا در شش← باز شدن ناگهاني حنجره ←
    ▲خروج هوا از دهان: سرفه
    ▲پايين آمدن زبان كوچك و خروج هوا از بيني: عطسه
❷تكلم :
  ●با مشاركت دستگاه تنفس + مراكز عصبي تكلم
  ●مراحل :
    ▲ارتعاش تارهاي صوتي حنجره ← توليد صدا
    ▲لب + دهان + زبان ← واژه سازي
نکته فعالیت 5.3: در این فعالیت 2 معرف برای CO2 معرفی شده است: 1- CO2 + محلول آب آهک ← محلول شیری رنگ 2- CO2 + محلول بی کربنات ← محلول زرد رنگ

---

چقدر یادگرفته اید ؟؟؟
تست های آموزشی :1) تست های غیرترکیبی کنکور 90 تا 95 فصل تبادل گازها

---

منابع :
۱) جزوه ی آموزشی زیست شناسی ۱ موسسه گزینه دو
۲) تصاویر : بیولوژی کمپل ویرایش ۱۰