خلاصه فصل: ویروس ها و باکتری ها

مفاهیم کلیدی در خلاصه فصل:
1)ویروس ها
2)باکتری ها

راهنمای زیست یاد :
۱) علایم ترتیب بندی مطالب : ۱) ، ❶ ، ● ، ▲ ، ■ ، ◆ ، ○
۲) مطالب با رنگ: مطالب فصل کتاب درسی:برای دانش آموزان، مطالب مرتبط از فصل های دیگر کتاب های درسی:برای کنکوری ها، مطالب خارج از کتاب های درسی:برای توضیح بیشتر مطالب

1)ویروس ها
❶ ویژگی ها:
  ●زنده نیستند (فاقد رشد، هومئوستازی و متابولیسم)
  ●دارای میزبان اختصاصی بر حسب منشاء ویروس (خروج قطعاتی از نوکلئیک اسید از سلول ← تشکیل ویروس)
  ●ورود ویروس به سلول به خودی خود مضر نیست ← آشکاری زیان ویروس ها بعد از همانندسازی
ارجاع به کتاب دوم فصل7: هومئوستازی عبارت است از مجموعه اعمالی که در بدن جانداران پرسلولی، برای حفظ پایداری محیط داخلی انجام می شوند.
❷ساختار:
  ●کپسید (پوشش پروتئینی):
    ▲کار: احاطه ی ماده ی ژنتیک
    ▲انواع:
      ■مارپیچی (میله مانند) ← TMV
      ■چند وجهی (کروی شکل) ← آدنو ویروس (کار آمدترین شکل کپسید جهت گنجاندن ژنوم= 20 وجهی مثلثی)
نکته: ساختار باکتریوفاژ= کپسید چند وجهی + دم مارپیچی
  ●ماده ی ژنتیک:
    ▲ HIV ←RNA، آنفلوانزا، هاری
    ▲ DNA ← آبله مرغان، زگیل
  ●پوشش (در برگیرنده ی کپسید):
    ▲کار: کمک به ورود ویروس به سلول میزبان
    ▲جنس: پروتئین + گیلکوپروتئین + لیپید ← از میزبان قبلی تامین شده اند.
    ▲در بسیاری از ویروس ها مانند آنفولانزا
  ●آنزیم مخصوص: در بعضی از ویروس ها ← آنزیم های لازم برای متابولیسم را ندارند.
❸نحوه ی آلوده سازی (ورود ویروس یا ماده ی ژنتیک آن به سلول):
  ●ویروس آلوده کننده ی باکتری (باکتریوفاژ): سوراخ دیواره ی سلولی باکتری و تزریق نوکلئیک اسید به درون آن
  ●ویروس سلول های گیاهی: ورود از راه شکاف های کوچک دیواره ی سلولی
  ●ویروس های جانوری: آندوسیتوز
ارجاع به کتاب پیش دانشگاهی فصل 2: از باکتریوفاژها به عنوان ویکتور در مهندسی ژنتیک استفاده می شود.
❹ چرخه زندگی ویروس:
  ●چرخه لیتیک:
    ▲همانند سازی ویروس بلافاصه بعد از آلوده کردن سلول میزبان همراه با تخریب سلول میزبان
    ▲ورود ژن های ویروسی به سلول میزبان ← تولید ژن ها و پروتئین های ویروسی (مثل کپسید) توسط ژن های ویروسی با استفاده از امکانات     سلول میزبان ← ویروس های کامل
  ●چرخه لیزوژنی:
    ▲همانندسازی ژنوم ویروسی بدون تخریب سلول میزبان
    ▲ورود ژن های ویروسی به سلول میزبان ← ورود ژن ویروسی به درون کروموزوم میزبان به حالت پرو ویروس —(تغییر در محیط)—> ورود     ویروس به چرخه ی لیتیک
    ▲مثال: ویروس تبخال پنهان شده در اعصاب صورت، دارای چرخه ی لیزوژنی است —(فشار روحی یا تب)—> ورود به چرخه ی لیتیک
❺ سایر عوامل بیماری زای غیرزنده:
  ●پریون (پروتئین بدون نوکلئویک اسید)
    ▲پریون بیماری زا= پروتئین تغییر شکل یافته ی فاقد توانایی انجام کار ولی بیماری زا —(تماس با پریون طبیعی)—> تغییر شکل پریون     طبیعی به پریون بیماری زا
    ▲پریون اولین بار عامل یک بیماری گوسفندی و بعد، عامل جنون گاوی نیز شناخته شد.
  ●ویروئید (RNA تک رشته ای بدون کپسید):
    ▲از عوامل مهم بیماری زایی در گیاهان
❻توضیح بیشتری در مورد ویروس HIV:
  ●راه های انتقال= رابط جنسی، تزریق یا سوزن آلوده یا انتقال خون، از مادر به کودک در دوران بارداری، زایمان و یا شیردهی
  ●اجزاء: پوشش، کپسید، گلیکوپروتئین موجود در پوشش (برای شناسایی گلبول های سفید آدمی)، 2 مولکول RNA تک رشته ای ، آنزیم   رونوشت بردار معکوس (RNA—(رونویسی)–> DNA)
ارجاع به کتاب سوم فصل 1: ویروس HIV گروه خاصی از لنفوسیت های T را که در دفاع نقش دارند، مورد تهاجم قرار می دهد و دوره ی کمون بیماری ایدز از 6 ماه تا 10 سال و بیشتر از آن است.
ارجاع به کتاب پیش دانشگاهی فصل 2: با توجه به مطالب این فصل، در می یابند که آبله، فلج اطفال، هپاتیت، آبله گاوی و هرپس تناسلی نیز بیماری هایی ویروسی هستند.
عمیق تر یادبگیرید:
ویدیو های آموزشی: ❶ روش های ورود ویروس های جانوری به سلول میزبان، ❷ مکانیسم خروج ویروس، ❸ همانندسازی رترو ویروس در سلول میزبان، ❹ چرخه زندگی فاژ T۲، ❺ ویروس HIV، ❻ پریون

2)باکتری ها
❶تفاوت باکتری ها با یوکاریوت ها:
  ●هسته ی سازمان یافته ندارند.
  ●دارای اندازه ی کوچکتر
  ●به صورت تک سلولی یا کلونی (سیتوپلاسم آن ها با هم ارتباط مستقیمی ندارد)
  ●دارای کروموزوم حلقوی
  ●دارای تولید مثل با تقسیم دوتایی
  ●دارای تاژک متشکل از یک تار پروتئینی برای حرکت و پیلی (ضخیم تر و کوتاه تر از تاژک) برای چسباندن به سطوح و هم یوغی (انتقال ماده ی   ژنتیک (مانند ژن های مقاومت به آنتی بیوتیک) از باکتری پیلی دار به باکتری فاقد پیلی)
  ●دارای توانایی های متابولیسمی متعدد (چند نوع فرآیند بی هوازی و هوازی)
ارجاع به کتاب دوم فصل 2: به این جمله توجه کنید: «آشکارترین تفاوت سلول های پروکاریوتی و یوکاریوتی این است که اندامک های گوناگونی در سیتوپلاسم سلول های یوکاریوتی وجود دارد.»
❷ تقسیم بندی مختلف باکتری ها:
  ●تقسیم بندی بر اساس شکل ساختار:
    ▲شکل هر باکتری به تنهایی: باسیلوس (میله ای)، کوکوس (کروی)، اسپیریلیوم (مارپیچی)
    ▲شکل دسته ی باکتری ها: استرپتو(رشته ای)، استافیلو (خوشه ای)
  ●تقسیم بندی بر اساس نوع دیواره سلولی و رنگ پذیری دیواره با رنگ آمیزی گرم (اهمیت از نظر حساسیت به آنتی بیوتیک ها):
    ▲گرم مثبت، دارای لایه ی پپتیدوگلیکان ضخیم تر ← مقاوم به رنگ بری الکل ← بنفش رنگ
    ▲گرم منفی، دارای لایه ی پپتیدوگلیکان نازک تر ← شسته شدن رنگ بنفش با الکل ← صورتی رنگ
نکته: اندوسپور= دیواره ی ضخیم دور تا دور کروموزوم و کمی سیتوپلاسم و مقاوم به تنش های محیطی با قابلیت رویش مجدد سال ها پس از تشکیل
  ●تقسیم بندی باکتری ها برحسب شیوه ی کسب انرژی:
    ▲اتوتروف ها:
      ■فتواتوتروف:
        ◆غیر گوگردی ارغوانی: منبع الکترون= ترکیبات آلی مانند اسیدها و کربوهیدرات ها
        ◆گوگردی سبز ← بی هوازی اند و منبع الکترون= ترکیبات گوگردی مانند H2S
        ◆گوگردی ارغوانی ← بی هوازی اند و منبع الکترون= ترکیبات گوگردی مانند H2S
        ◆سیانوباکتری: معمولا به صورت زنجیره ای از سلول ها درون کپسول ژله مانند پیوسته و غالبا تثبیت کننده ی نیتروژن
نکته ی شکل 9.7: در مورد ساختار آنابنا (یک سیانوباکتری تثبیت کننده ی نیتروژن) در زیرنویس شکل به این نکته توجه داشته باشید:« 2 سلول نارنجی رنگی که در شکل می بینید، تثبیت نیتروژن انجام می دهند.»
      ■شیمیواتوتروف:
        ◆به دست آوردن الکترون از مولکول های غیر آلی مانند H2S و NH3
        ◆مثال:نیتروزوموناس و نیتروباکتر ← نقش : شوره گذاری= تبدیل آمونیاک به وسیله ی اکسیداسیون به نیترات (رایج ترین شکل         نیتروژن مورد استفاده در گیاهان)
    ▲هتروتروف (بیشتر باکتری ها):
      ■نقش:
        ◆همراه با قارچ ها از تجزیه کنندگان اصلی
        ◆تولید بوی خاک
        ◆اکثرا هوازی (بعضی هم در حضور و یا نبودن اکسیژن زندگی می کنند)
      ■مثال ها:
        ◆مفید:
          ○استرپتومایسز: نوعی باکتری رشته ای در خاک با نقش در آنتی بیوتیک سازی
          ○ریزوبیوم: زندگی روی غده ی ریشه ی گیاهان تیره ی پروانه واران (سویا، لوبیا، بادام زمینی، یونجه، شبدر) با نقش در تثبیت نیتروژن
        ◆مضر:
          ○استافیلوکوکوس اورئوس: ایجاد مسمومیت غذایی (تهوع، استفراغ و اسهال) با ترشح سم به درون مواد غذایی
❸ روش های بیماری زایی:
  ●میزبان= غذا:
    ▲مایکوباکتریوم توبر کلوسیز ← سل (بیماری ششی)
    ▲پروپیونی باکتریوم آکنس ← جوش صورت (دوره بلوغ ← افزایش چربی در غدد چربی پوست ← افزایش باکتری های درون غده ها ← مسدود     شدن منافذ خروج چربی پوست ← جوش)
  ●ترشح توکسین باکتریایی (سم):
    ▲کورینه باکتریوم دیفتریا (گرم مثبت) ← دیفتری (رشد باکتری در گلو ولی اثر توکسین بر قلب، اعصاب، کبد و کلیه)
    ▲استافیلوکوکوس اورئوس (گرم مثبت) ← شایع ترین نوع مسمومیت غذایی (تهوع، اسفراغ و اسهال)
    ▲کلستریدیوم بوتولینم ← بوتولیسم (اثر توکسین بر دستگاه عصبی ← دوبینی و فلج شدگی ← مرگ بر اثر ناتوانی در تنفس)
نکته: باکتری های گرم منفی اندوتوکسین (نوعی توکسین) ترشح می کنند. ← تب، درد عضلانی و لرز
❹ راه های مبارزه با باکتری ها:
  ●آب جوش
  ●مواد شیمیایی
  ●آنتی بیوتیک ها (با تداخل در فرآیند سلولی ← عدم تاثیر بر ویروس ها)
    ▲مثال: قارچی از سرده ی پنی سیلیوم ← پنی سیلین ← درمان بیماری های باکتری هایی مثل ذات الریه، از بین بردن استافیلوکوکوس     اورئوس و…
ارجاع به کتاب پیش دانشگاهی فصل 11: آنتی بیوتیک پنی سیلین توسط بعضی از گونه های پنی سیلیوم تولید می شود.گونه های پنی سیلیوم جزء اعضای شاخه ی دئوترومیست ها (شاخه ای از قارچ ها) می باشند.
ارجاع به کتاب سوم فصل 5:  عامل بیماری ذات الریه، باکتری به نام « استرپتوکوکوس نومونیا» می باشد که خود دارای 2 نوع (سویه) با کپسول پلی ساکاریدی و بدون کپسول می باشد که فقط اولی قادر به بیماری زایی در انسان است.
❺ استفاده مفید از باکتری ها:
  ●تولید غذاهای تخمیری از قبیل ماست، پنیر و سرکه
  ●گونه هایی از کلستریدویوم: تولید استون و بوتانول
  ●استخرج معادن: گوگرد سنگ های معدن —(باکتری های شیمیواتوتروف)—> گوگرد محلول← اسخراج عنصر مورد نظر (مس و اورانیوم)
  ●پاکسازی آلودگی های نفتی و شیمیایی توسط باکتری های متابولیزه کننده ی این مواد
عمیق تر یادبگیرید:
ویدیو های آموزشی: ❼ تاژک باکتری، ❽ هم یوغی (conjugation)، ❾ اشکال سلول های پروکاریوتی، ❿ رنگ آمیزی گرم، ⓫تشکیل اسپور باکتری، ⓬ تشکیل غده ها بر روی ریشه گیاهان

چقدر یادگرفته اید ؟؟؟
سوال های آموزشی: سوال های نهایی 92 تا 95 فصل ویروس ها و باکتری ها
تست های آموزشی :1) تست های غیرترکیبی کنکور 90 تا 95 فصل ویروس ها و باکتری ها

منابع :
1) جزوه ی آموزشی زیست شناسی پیش دانشگاهی موسسه گزینه دو